news of Sankhu Salinadi Published on "Saptahik" weekly magazing.

शालीनदी काठमाडौं जिल्ला बज्रयोगिनी गाविस वडा नं. ६ अन्तर्गत पर्छ । यो स्थान पुरानो बसपार्कबाट करिब १७ किलोमिटर उतर-पूर्व दिशामा छ । यो नदीको उद्गमस्थल लप्सीफेदी हो । यो नदीमा नगरकोटबाट बग्दै आएको नदी मिसिएपछि मनोहरा खोलाका नामले चिनिन्छ । यही मनोहरा खोला काठमाडौं र भक्तपुरलाई छुट्याउने प्राकृतिक सिमाना पनि हो । यो तीर्थस्थलमा विभिन्न पाटी-पौवा, देवदेवी, घाट, सत्तल, व्रतस्थल, यज्ञस्थल आदि छन् । यहाँ महादेवको स्वेतरूप नर्वदेश्वर महादेवको मन्दिर पनि छ । डोलेहरूको अवशेष मानिने ढुङ्गाहरू र छाप्राहरू पनि यहाँ हेर्न सकिन्छ । हालसाल्ौ यहाँ श्री स्वस्थानी देवीको मन्दिर पनि निर्माण गरिएको छ ।

माघ महिनामा लाग्ने यहाँको मेलालाई स्वस्थानीको मेला, शालीनदीको मेला तथा माधवनारायणको मेला आदि नामले चिनिन्छ । उक्त अवधिमा व्रत बसे आफ्नो मनोकामना पूरा हुने र मृत्युपश्चात वैकुण्ठमा बास पाइने धार्मिक विश्वास रही आएको छ । त्यसैगरी लाखौं भक्तजनहरू आफ्नो पापमोचन हुने र पुण्य आर्जन गर्ने उद्देश्यले शालीनदीमा स्नान गरी पूजा-प्रार्थना गर्छन् । भक्तजनहरूले व्रतालुलाई उपभोग्य वस्तु र नगद पैसा पनि दान दिन्छन् । स्कन्द पुराणमा स्वस्थानी देवीलाई खड्ग, त्रिशूल, वर र नीलकमल हातमा लिएकी, नाना अलंकार, वस्त्र पहिरिएकी तथा सुनको जस्तो वर्ण भएकी परमेश्वरीका रूपमा वर्णन गरिएको छ । स्वस्थानी व्रतमा अन्यत्र भगवान् शिवको गुणगान गाइए पनि शालीनदीमा भने माधव नारायणको पूजा-आराधना हुन्छ ।

किंवदन्ती अनुसार महादेव पति पाउने इच्छा लिएकी पार्वतीलाइ विष्णुले स्वस्थानी व्रतको अनुष्ठान सिकाई उनको उद्धार गरिदिएकाले विष्णुको आराध्य स्वरूप माधव नारायणको पूजा-प्रार्थना हुने गरेको धार्मिक विश्वास छ । व्रतारम्भको अघिल्लो दिन माधव नारायणको मूर्ति व्रतालुहरूको अगुवाइ गर्ने काजीको नेतृत्वमा व्रम्हपुरबाट शालीनदीको किनारमा रहेको धलंपु पाटीमा लगिन्छ । यो अवधिभर पुरुष व्रतालुहरू यसै स्थानमा रातभर धुनी बालेर भजन-किर्तन गरेर बस्छन् ।

पुरुष व्रतालुहरू हरेक बिहान सबेरै उठेर साँखु सहर परिक्रमा गरेर शंख फुक्दै महिला व्रतालुहरूलाई शालीनदीमा भेला हुन सूचित गर्छन् । सम्पूर्ण व्रतालुको स्नान सकिएपछि माधव नारायणको मूर्तिलाई धलंपु पाटीस्थित आसनमा विराजमान गराइन्छ । यो मूर्ति व्रत सकिएपछि हरेक दिन साल्खाटोलमै फर्काइन्छ ।

मूर्ति फर्काउन गएका व्रतालुहरू दर्शनका लागि साँखु सहरमा रहेका मुख्य-मुख्य देवदेवीका मन्दिरहरूमा जाने परम्परा छ । यसरी दर्शनका लागि जाँदा पुरुष व्रतालुहरूले हातमा स -साना प्यालाहरूमा छ्वाली राखिएको सहस्रधारा नामको कलश बोकेका हुन्छन् । यही कलशमा रहेको पानी देवदेवीलाई छर्किन्छ । साथमा आएका महिला व्रतालुहरूले भने कलशमा पानी थपिदिन्छन् । यसरी जल चढाउने क्रममा अन्तिम पटक ज्योतिलिङ्गेश्वर महादेव स्थानमा जाने नियम छ । त्यहाँ रहेको बसाहालाई नमस्कार गरेपछि व्रतसम्बन्धी त्यस दिनको कार्य विधिवत्रूपमा सम्पन्न हुन्छ । यसरी व्रतको कार्य सकिएपछि पुरुष व्रतालुहरू धलंपु पाटी भोजनका लागि र्फकन्छन् भने महिलाहरू भोजनका लागि आ-आफ्नो घर-डेरामा जान्छन् । यो प्रक्रिया व्रत अवधिभर निरन्तर जारी रहन्छ ।

अन्तिम दिन अर्थात् माघ पूणिर्माको दिनमा अश्वमेघ यज्ञ गरी अराध्य देव श्री माधव नारायणको पूजा-प्र्रार्थना गरी स्वस्थानी व्रत सम्पन्न हुन्छ । व्रत अवधिभर व्रतालुहरूलाई कठोर नियमले बाँधिएको हुन्छ । व्रतालुहरूले नुन सेवन गर्नुहुँदैन । दिनको एक छाक मात्र भोजन गनर्ुुपर्छ । खानामा रौं वा कोदो आए खाना खान छाड्नुपर्ने हुन्छ । खानामा भात, चिउरा, घिउ, चाकु, दूध, केराउ, सुन्तला, पालुङ्गो, मूला आदि खान हुन्छ । भीमा एकादशीका दिन भने फलफूल मात्र खान पाइन्छ ।

त्यसैगरी व्रत अवधिभर जुत्ता लाउन पाइँदैन टीका नलगाई पूजा पनि गर्न हुँदैन । खुट्टा बाँधेर पनि बस्न पाइँदैन । नियम पालना नगर्ने व्रतालुलाई कठोर सजायको व्यवस्था छ । उसले सजाय स्वरूप धोती मात्र लाएर शालीनदी पारी बसेर शंख फुकेर बस्नुपर्ने हुन्छ ।

व्रत अवधिभर व्रतालुहरूले करिब दुई सय किलोमिटर पैदल यात्रा पनि गर्नुपर्ने हुन्छ । यो पैदल यात्रालाई परदेश जाने भनिन्छ । यसअन्तर्गत व्रतालुहरू माघ कृष्ण त्रयोदशीका दिन दशर् नका लागि वज्रयोगिनी मन्दिर पुग्छन् । सो दिन वज्रयोगिनी परिसरमै व्रतका कार्य सम्पन्न गरिन्छ । त्यसको भोलिपल्ट पशुपतिनाथको दर्शनका लागि जानुपर्छ । पशुपति दर्शन सकिएपछि भोजनका लागि सानो गौचरणमा व्यवस्था मिलाइएको हुन्छ । त्यसपछि व्रतालु टोली नारायणहिटी र हनुमानढोका हुँदै माघ औंसीका दिन फर्पिङमा जान्छन् ।

त्यहाँ पूजा पाठ सकिएपछि भोजनका लागि पिच बाटो हुँदै करिब २० किलोमिटर हिंडेपछि शंखमूलमा मात्र भोजन गर्न पाइन्छ । शंखमूलबाट माघ शुक्ल द्वितीयाका दिन इमाडोल, लामाटार र त्यसपछि जंगल नै जंगलको कठिन र डरलाग्दो बाटो हिंडेर व्रतालुहरू पनौतीतर्फ लाग्छन् । पनौतीमा पूजा सकेपछि भोजनका लागि बनेपाको भोखुसीसम्म आउनुपर्ने हुन्छ । त्यसपछि बनेपा सहरलाई छाडेर व्रतालुहरू नाला, सुडाल, तेलकोट हुँदै पुनः शालीनदीमै र्फकन्छन् । त्यसैगरी माघ शुक्ल एकादशी अर्थात् भीमा एकादशीको पूजापाठ चा ँगुनारायण मन्दिरको परिसरमा हुन्छ ।

माघ शुक्ल नवमीका दिन व्रतालुहरूलाई गुठी संस्थानले शालीनदीको किनारामा खीर ख्वाउने चलन छ । त्यो दिन अन्य खानेकुरा खान निषेध गरिएको छ । यसको दुई दिनअघि सप्तमीको दिन साँखुका हरेक घरबाट परिवारका सदस्यको संख्याका आधारमा खोटो भएको सल्लाको काठमा कपडा बेरी दियालो बत्ती बनाइन्छ । यसरी बनाइएका दियालो बत्ती त्यस दिन सबेरै बालेर शालीनदीमा टपरी राखेर बगाइन्छ । यसरी बत्ती बाल्दा परिवारको सुस्वास्थ्य-दीर्घायु हुने विश्वास गरिन्छ । त्यो दिनको बिहान बगाइएका बत्तीहरू हेर्न टाढाबाट आएका भक्तजन जाग्राम बस्छन् । नदीमा बगाइएका बत्तीले पानीमा आगो लागेजस्तो अनुभूति गर्न सकिन्छ ।