यःमह्रि पुन्हि ः छगु चर्चा ः

– प्रकाशमान श्रेष्ठ सक्व
नेवाःत हे जक नेपाल मण्डलया आदिवासीपिं खः । थौतकनं थःगु नेवाः नखः चखः व नेवाः तजिलजि म्वाकाच्वंपिं नेवाःतय्सं थः आज्जु बाज्या बराज्यूपिसं निसें न्यायेका वयाच्वंगु ज्याःझ्वःयात छसिकथं दछितकं न्यायका वया च्वंगु दनि । उकियाहे झ्वःले नेवाः नखःले लागु दकले यैपुक हनावया च्वंगु नखः खः यःमह््िर पुन्हि । यःमह््िर धायवंहे यःगmु, साःगु, बाँलागु, हिसिलागु व धिसिलाःगु नखः मह््िर खः । नेवा मरिया यक्व परिकारया नां दुसां मचा, ल्यायम्ह, बुह्राबुह््िरं सकिसितं यःगु मह््िर यःमह््िर हे खः । यमह््िर चाकु उकिया दुने हाकु धका म्ये हालिगु याना तःगु पुन्हि हे यःमह््िर पुन्हि खः । यःमह््िर फोनानं नयत्यः धका झी आज्जु पिंसं स्यना तखःगु यःमह््िर फ्वनेगु धका त्यःछिंत्यः फ्वंका फ्वना नखः हना वैच्वंगु खः । झी नं थौँ यःमह््िर पुन्हिया लसताय त्यःछिंत्यः फ्वना च्वना । सकसिनं त्यःछिंत्यः फूथें ग्वाहाली यायेगु नेवाः तय्गु हे तजिलजि यात टेवा विईगु ज्याः खः ।
नेवाः तय्सं हनावयाच्वंगु नखः चखलय् यंयापुन्ही व यःमह््िर पुन्हि निन्हु पुन्हियात फोनासां नय्गु पुन्हि धका मानेयाना वया च्वंगु खः । यंया पुन्हि खुन्हु लाःछकू वय्क समय बजि धका घासा नापं ल्वाक ज्याःगु समयबजी फ्वनिगु खः । समयवजि फ्वंवपिन्त गुथि हना च्वंपिंसं समयबजि नापं घासा व थ्वँ अय्ला नापं त्वंका नखः हना वया च्वंगु खःसा यःमह्रि पुन्हिबले यःमह््िर नापं धेबाः अन्न समेत बिया त्यःछिंत्यः बिया वया च्वंगु दु ।
ईलं ह्वाःगु व ईलं घ्वाःगु थौँ यागु परिवेशय् त्यःछिंत्यः धका झीसं भाषा, साहित्य, संस्कृति म्वाकेया निंतिं त्यःछिंत्यः फ्वना च्वनागु खः । त्यःछिंत्यःया झ्वःलय् नेवाःतय्सं याईगु ग्वाहाली नेवाःतय्गु धिमे खलः निसें साँस्कृतिक उत्थान तकं जुया च्वंगु दु । उकिं झीसं यानागु ग्वाहालीं छगू नेवाः तजिलजि म्वाकातय्गु व लिपा यापिं पुस्तापिन्त लँपु क्यना नेवाः तजिलजिया चिं किया त्वता थकेगु ज्याःझ्वः खः त्यःछिंत्यः फ्वःनेगु ज्याःझ्वः ।
त्यःछिंत्यः बकछिं त्यः, लातापाता कुलय्चां जुछिंत्यः ।।
यःमह््िर च्वामू उकिया दुने हामू ब्यूम्ह ल्यासे मब्यूम्ह बुह्रिकुटी ।
यःमह््िर चाकु उकिया दुने हाकु नयवले माकु ।।
आदि थिथि थाय् वाय् थिथि कथं यःमह््िर यागु गुणया म्ये हालीगु चलन दु ।
यःमह्रि पुन्हियात थिंलापुन्हिकथं न्हापांगु नेवाः तय्गु पुन्हिकथं ल्याः खाईगु खः । थ्व हे थिंला पुन्हिनिसें ल्याः खाना गुँला धका ९ अंकयात मिलेयाना तःगु थथे दु ।
थिंला, पोहैँला, सिल्ला, चिल्ला, चौला, बछला, तछला, दिल्ला, गुँला, ञँला, कौला, कछला । थिंलापुन्हि(चन्द्रमा) तिमिला पृथ्वीया दकले न्ह्यःने लाईगु जुगुलिं थ्व पुन्हिया तिमिला मेमेगु पुन्हिया तिमिला स्वयाँ तःपा जुई धैगु धापु प्रचलित जुयाच्वंगु दु । उकिं यःमह््िर दयेकेत याकनं न्ह्यलंमचाःम्ह नेवाः मनूयात दछितकं गबलेँ न्ह्यःगाई मखु धाईगु नं दु । उकिं पुन्हिया सुथः न्हाप्पां दना निसि याना यःमह््िर छुइगु व यःमह््िर नापं जाकिचुंयागु हे गणेद्यः भिंद्यः, लक्ष्मी द्यः, सूद्र्यः, तिमिला आदि नापं कुवेर द्यः यातनं बांलुईक दय्का यःमह््िरनापं लःया बाफय् छुया धुकुति तया नापं च्यासिंकचाः, फोंसिकचाः नं तया धुकु पुज्याना जक मेगु यःमह््िर द्यःद्यः पिंन्त छाना जक नय्माःगु नेवाः तजिलजि खः । छाय्धाःसा समाज्याया न्हूगु वाः सुया जाकीचुंयाना दकलय् न्हापां न्हुगु वाया जाकी चुं मह्रियाना द्यःयात छाईगु ज्याःझ्वः खः । अथेहे सिथिनखः बलय् नं दकलय् न्हापां न्हुगु तःछ्वः चुंयाना सत्तु दय्का जाकिचुं यागु चतांमह्रि छुना दिगुद्यः पूजा याना जक चतांमह्रि नईगु नखः खः । धरतीमां यात दिगुद्यः कथं मानेयाना तःगु खः ।
अथेहे चतांमह््िर याना चकंका तःगुमह््िर धरती वाःपुसा ह्वःला वाःपिज्या यानागु नापं वापिई त्यनागुया प्रतिक चिन्ह क्यनिगु खःसा यःमह््िर धरतीं ब्यूगु वाः अन्न दुकया धुकुतीई तयागु खः धैगु प्रतिक चिन्ह क्यनेत यःमह््िर दुने चाकु वा हामो तया स्वथना बाँलुईक गजू दुगु देगः शिखर शैली यःमह्रि दय्किगु खः । न्हापा नेपाःगाःया देगः फुक्क धैथेँ शिखर शैलीं दनातःगु खः ।
यःमह््िर पुन्हिया बाखं
उब्लय् उब्लय् पाञ्चा(थाँैकन्हय् पनौती धका दावी यानाच्वंगु दु) धैगु देशय् निम्ह तिपू जक दुःगुछेँ छन्हु छम्ह जोगी बासं च्वंवल । व जोगीं ईमित न्हुगु जाकी चुं न्ह्याना हामो सिया चाकु तया योमरी हाया तःसीनापं धुकुई स्वथंका पेन्हु तक पूजायाना लिकया नः धका सेना कना तायेखल । पेन्हु दय्का यःमह््िर हाकनं छुना तना धुकुई पूजा याना स्वःबलय् तःसी छगलं लुँ जुया च्वंगु खना खुसीजुया दँय्दसं यःमह््िर छुईगु यायां इमिई धन सम्पत्ति नापं मचाखाचा नं दया धनं जनं परिपूर्ण जुल । नापं ईमिसं यःमह्रि पुन्हिबलय् यःमह््िर नापं जोगीयागु रुपं कुवेर दय्का नायो बायो, गणेद्यः, भिन्द्यः, लक्ष्मीद्यः नापं द्यःपिनि बाहाँ तिछुँ, कावले, आदिनं दय्का धुकुई स्वनेगु यात । पेन्हु लिपा यःमह््िर ईनाविईगु यायां यःमह््िर पुन्हि व नखः चलय् जुजुं वन ।
म्हया रंग कुंकुम, जवल्हाःति गदा, व खव ल्हाःति धनप्वः कलश ज्वना सल बाहां गयाच्वंम्हस्यां मुसुमुसु न्हिला ख्वालस मिखा म्हसलय सिन्हंतिईथाय् छगः जक म्हुतुस वा च्यापू जक दुसा तुती स्वपां चुया मेगु फुकं साधारण रुप दर्शन बित कुवेरं थःगु रुप केना बिईवं पाँचाल देशया निम्ह तिपुं खुसी जुया दर्शन पूजा याना वं धाःधाःथेँ नियम याना यःमह््िर छुना धुकुतिई स्वथना पूजायाना पेन्हु लिपा स्वःबलय् तःसि छगलं लुँयागु जयाच्वन । वहे लुँ वः लिं अपार धन लुँ उत्पन्न जुया सुखी जुल । यःमह््िर छुईगु ज्याः अबू, आजु, तापाय् आजु, बराय्जु, आयाआजु, धाँय्धाँय् आजु, बमरायजु स्वयानं न्हापाया पुस्ता पिनिगु पालय्निसेँ न्यायका वयाच्वंगु नखः खः । उकिं थथे भिंगु निंगु व साःगु मरि जुया सकसियां यःगु मह्रि धाःधां यःमह््िर धयाहःगु खः । झीसं न्हय्गु पुस्तायापिं बाज्या बराजूपिन्त तक पीण्ड दान बिया वया च्वंगुलिं इमिसं न्याय्का वंगु तजिलजि कथं यःमह्रि पुन्हिबलय् जाकिचुंया यःमह््िर दयकीबलय् नायो बायो धकाः तःतःग्वःगु यःमह््िर निगः नं दय्केगु याई । अथेहे सूंजू व त्वाःजू धका ताःताःहाकःगु जाकिचुं मरिनं दय्का द्यःया बाहाँपिं तिछुँ, कावले, आदिनं दयेकेगु याना पेन्हु तक धुकुतिई पूजायाना तई । पेन्हुलिपा हाकनं न्हुगु यःमह््िर छुना तनाः पूजा बिसर्जन धका पूजायाना यःमह्रि क्वकया द्यःद्यःपिन्त छाईगु चलन दु । तिछुं छम्ह नापं चिगोगु यःमह््िर छगः धासा पिखालुखु द्यः क्षेत्रपाल यात छाययंकिगु नं दु ।
यःमह््िरया महत्व तःधं धैगु झीसं मचाबलय् निदँबुन्हि निसेँ जन्मन्हि याईबलय् यःमह््िर स्वांमा दय्का क्वखाय्किगु झीसं स्यू । अथेहे झिंनिदँ तकनं जन्मन्हि पतिकं दँय् छगः छगः अप्वः तया झिंनिगः तक यःमह््िर क्वखायेकिगु तजिलजि नेवाः तय्गु जक सांस्कृतिक अधिकार खः । छाय्धासा मेमेगु सम्प्रदायपिनी यःमह््िर छुना क्वखायेकिगु चलन आतकं मदुनी ।
नापं न्हुगु छेँ, न्हुगु देगः, न्हुम्ह द्यः दय्का थपना याईबलय्नं यःमह््िर वा दां पलिं लुईगु चलन नं दु । अथेहे सँझ्यालय् यःमह््िर बुत्ता किया तःगु यःमह््िर झ्याः नेपागाःलय् सक्व नासचुकय् दु । ख्वपय् नवदुर्गा द्यःपिन्त द्यःब्वयेकीबलय् नं गुलिसियां यःमह््िर छाईगु चलन नं दनि । नवदुर्गा द्यःपिन्त यःमह््िर छाईबलय् यःमह््िर च्वकाय् द्यः पिनिगु ख्वाःपा बाँलुईक गजू छुईगु चलन दु । नेवाः तजिलजि केनेत विदेशय् राजदूत जुया वंपिं नेवाः तय्सं यःमह््िर पुन्हि मानेयाना अनयापिं भिआईपि पाहुना पिन्त नं यःमह््िर छुना नकाः नखः हना नेवाः संस्कृति म्हसिका वया च्वंगु नं दु । उकिं यःमह््िर धैगु मेमेगु तःताजि मह््िर स्वयां नांजागु क्यनिबलय् ल्वःवंगु स्वयेबलय् बाँलागु, नय्बालय् प्वाजाईगु मह््िर खः ।
यःमह््िर पुन्हिया नखःबलय् यःमह््िर द्यःपिन्त छाना नल व मेपिन्त नकलधाःसा आयु, यश, ज्ञान, सुख, निरोगी, धन व जस बढय् ज्वी धकाः शास्त्रय् बयान याना तःगु नं थन झीसं लुमंके बहःजु उकिं यःमह््िर नापं तःसिनं धुकुतिई तया पूजा यायेगु नेवाः तजिलजि गुबलेँ लोमंके मज्यू ।